όνειρο

Η πιο τυπική μορφή ψυχικής δραστηριότητας του ανθρώπου που κοιμάται. Οι νεότερες ψυχοφυσιολογικές έρευνες διαπιστώνουν ότι κατά μέσο όρο βλέπει κανείς τρία ό., κάθε νύχτα, αν και ύστερα δεν τα θυμάται πάντα, ότι τα ό. διαρκούν τόσο χρόνο όσος περίπου χρειάζεται για να τα αφηγηθούμε και ότι και μερικά θηλαστικά επίσης (γάτες, σκύλοι, λιοντάρια κλπ.) έχουν στον ύπνο τους ψυχικές δραστηριότητες όμοιες με τα ό. του ανθρώπου. Το ό. θεωρήθηκε στην αρχαιότητα φαινόμενο εξωανθρώπινης προέλευσης (και σήμερα ακόμα χρησιμοποιείται η έκφραση κόσμος των ονείρων) πολύ σημαντικό και συγχρόνως μυστηριώδες (αξίζει να αναφερθούν οι οιωνοσκόποι που εξηγούσαν τα ό.) ενώ στον Μεσαίωνα δεν τους έδιναν μεγάλη σημασία, σαν να ήταν μια ψυχική δραστηριότητα ταπεινωτική και αμαρτωλή. Η ψυχανάλυση ήταν η πρώτη ψυχολογική σχολή που μελέτησε επιστημονικά τη σημασία του, και η ανάλυση του ο. είναι βασικό τμήμα της ψυχαναλυτικής θεραπευτικής. Διακρίνεται στο ό. το φανερό περιεχόμενο, δηλαδή εκείνο που θυμάται κανείς, από το αφανές περιεχόμενο, δηλαδή τις αληθινές αλλά άγνωστες αιτίες που το έχουν προκαλέσει. Σπάνια μόνο τα περιεχόμενα αυτά συμπίπτουν. Αυτό μπορεί να συμβεί στα μικρά παιδιά, όταν η αίσθηση της πραγματικότητας και άλλες λειτουργίες του Εγώ δεν είναι ακόμα αρκετά ανεπτυγμένες (για παράδειγμα, ένα παιδί δύο ετών, που υποχρεώθηκε με δυσφορία του να στερηθεί ένα κομμάτι τούρτα, ονειρεύεται τη νύχτα ότι την καταβροχθίζει ολόκληρη) ή και στους ενήλικους, που υφίστανται πολύ έντονες στερήσεις (για παράδειγμα, φυλακισμένοι που ονειρεύονται διαρκώς ότι περπατούν σε μεγάλες πεδιάδες). Γενικά όμως το αφανές περιεχόμενο του ο. μπορεί να αποκαλυφτεί μόνο με ειδικές διαδικασίες, γιατί το φανερό περιεχόμενο αποτελείται από σειρά συμβόλων που, εξαιτίας της λογοκριτικής λειτουργίας ή άλλων παραμορφώσεων που παράγονται από την ονειρική κατάσταση, είναι πολύ απομακρυσμένα από το αφανές περιεχόμενο (για παράδειγμα, ένας υπάλληλος που δεν μπορεί να υποφέρει τους συναδέλφους του στο γραφείο μπορεί να ονειρευτεί ότι έχει αηδιαστικά έντομα στο κρεβάτι του και ότι απαλλάσσεται από αυτά με ένα εντομοκτόνο). Τα σύμβολα αυτά μπορούν να έχουν αξία αποκλειστικά για ένα δεδομένο άτομο, όπως στην παραπάνω περίπτωση, ή, σύμφωνα με τη γνώμη μερικών ψυχαναλυτών, μπορούν να έχουν καθολική σημασία, σαν να αποτελούσαν έναν κώδικα που ισχύει για όλους τους ανθρώπους. Ο Φρόυντ, που ασχολήθηκε με το ό., σε πολλές επιστημονικές εργασίες του, διατύπωσε τρεις αρχές για τα χαρακτηριστικά του φαινόμενου : το ό. είναι ο φύλακας του ύπνου, είναι η πραγματοποίηση μιας επιθυμίας και επαναλαμβάνει στην περίπτωση του σύγχρονου ανθρώπου τον τρόπο σκέψης των πρωτογόνων. Πράγματι, με το ό. «δικαιώνονται» συχνά εξωτερικοί ή εσωτερικοί ερεθισμοί του οργανισμού που θα οδηγούσαν στο ξύπνημα (γι απαράδειγμα, το χτύπημα μιας πόρτας μπορεί να ξυπνήσει έναν που κοιμάται, αν περιληφθεί στο ό. μιας κυνηγετικής περιπέτειας). Τα παραδείγματα που αναφέρονται παραπάνω και η καθημερινή εμπειρία του καθενός επιβεβαιώνουν τη δεύτερη αρχή, ακόμα και αν καμιά φορά τα ό. βρίσκονται σε επιφανειακή αντίθεση με την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας, για παράδειγμα, όταν ονειρεύεται ότι τον κακομεταχειρίζονται. Στις περιπτώσεις αυτές η κυριαρχούσα ανάγκη που εκφράζεται στο ό. είναι η ανάγκη μιας τιμωρίας και αποτελεί μια ένδειξη ηθικού μαζοχισμού του ονειρευόμενου. Η τρίτη φροϋδική αρχή μπορεί χονδρικά να επιβεβαιωθεί όταν λάβουμε υπόψη τη συγκινησιακή υφή του o., αινιγματική ή με ακραίες καταστάσεις, ανάλογα με τις περιπτώσεις, καθώς και το παράλογο των περιεχομένων του. «Το όνειρο της αγίας Ούρσουλας». Πίνακας του Καρπάτσιο, στην Πινακοθήκη της Ακαδημίας στη Βενετία. Η αγία ονειρεύεται έναν άγγελο.

* * *

το (ΑΜ ὄνειρον και ὄνειραρ, και ὄνειρος, ό, Α και ὄνοιρος και κρητ. τ. ἄναιρος)

1. σύνολο ή σειρά φανταστικών, συνήθως, γεγονότων ή παραστάσεων οι οποίες εμφανίζονται κατά τη διάρκεια τού ύπνου και στις οποίες παρίσταται νοερά αυτός που κοιμάται, ενύπνιο (α. «άκου εν όνειρο, ψυχή μου», Σολωμ.

β. «εἰ μέν τις τὸν ὄνειρον Ἀχαιῶν ἄλλος ἔνισπε», Ομ. Ιλ.)

2. διακαής, ανεκπλήρωτος πόθος, καημός (α. «το όνειρό του ήταν να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του» β. «ὄνειρα ἀφένοιο», Κριναγ.)

νεοελλ.

1. ονειροπόλημα, φαντασιοκόπημα

2. καθετί το πολύ ωραίο («ήταν όνειρο η βαρδιά που πέρασα μαζί σας»)

3. (φυσιολ.-ψυχιατρ.) ψευδαισθησιακή εμπειρία που εμφανίζεται με ιδέες και εικόνες οι οποίες καθίστανται αισθητές κατά τη διάρκεια τού ύπνου και οφείλονται σε μερική και αυτόματη λειτουργία τού εγκεφάλου, ενώ, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική άποψη, διά μέσου τού ονείρου ελευθερώνονται διάφορες απωθημένες επιθυμίες και παραστάσεις υπό τη μορφή συμβόλων

2. φρ. α) «όνειρο θερινής νυκτός»

μτφ. καθετί το ανέφικτο, το ουτοπικό

β) «όνειρο τό είδες» — λέγεται για κάτι ανακριβές ή και απραγματοποίητο

αρχ.

1. (σε σχήματα λόγου, όπως είναι οι παρομοιώσεις ή οι μεταφορές) καθετί το φανταστικό ή το ασταθές

2. ως κύριο όν. Ὄνειρος

ο θεός τών ονείρων.

[ΕΤΥΜΟΛ. Βλ. λ. όναρ].